Radyoterapi ve Ağız-Diş Sağlığı

Radyoterapi sırasında ve sonrasında hastanın ağız ve diş sağlığının korunması için, normal bir ağız bakımından daha fazla özen gösterilmelidir.

Radyoterapi sonrasında; tat almada bozukluk, mukozit, stomatitler, dermatitler, kserostomi, radyasyon çürükleri, trismus, periodontal problemler, ağız çevresindeki dokuların esnekliğinin azalması, kemik yapısında değişiklikler ve osteoradyonekroz görülebilmekte. Tüm bunlar hastanın yaşam kalitesini olumsuz yönde etkilemektedir.
Terapinin ilk haftası içinde tatlı, tuzlu, acı ve asidik tatların kaybı gerçekleşir. Tat almadaki bozukluk, radyoterapinin tamamlanmasından sonra 20-60 güne kadar kısmen düzelir.

Mukozit yani mukoza (doku tabakası) iltihaplanmasının şiddeti ve süresi, uygulanan doza, alkol-sigara kullanımına göre değişmektedir. Tedavinin 2. haftası başlamakla birlikte tedavi bittikten 2-3 hafta sonra ortadan kalkar. Tedavisinde hastanın rahatlığının sağlanması, doku harabiyetlerinin azaltılması, süperenfeksiyonların kontrol altına alınması amaçlanır. Tuzlu su ve soda gargarasının günde 3-5 kez uygulanmasıyla ağrı hafifletilir ve mukozanın nemli kalması sağlanır. Günlük oral hijyene dikkat edilerek enfeksiyonlar önlenmeye çalışılır.

Enfeksiyonlar tükürük akışındaki azalmanın yani ağız kuruluğunun bir sonucu olarak ortaya çıkar ve oral hijyene dikkat etmeme, alkol-sigara kullanımı, protez irritasyonuna bağlı olarak şiddeti artabilir. Tedavisinde topikal antifungaller (nistanin solüsyonu, klotrimazol haplar gibi) kullanılabilir.

Temporamandibular eklem ve çiğneme kasları radyasyona maruz kaldığında spazm gelişebilir. Buna bağlı trismus yani ağız açmada kısıtlılık meydana gelir. Trismus radyoterapi esnasında oluşabileceği gibi tedaviyi takip eden 6 ay içinde de oluşabilir. Trismusdan korunabilmek için ağız açma-kapama egzersizleri devamlı olarak yapılmalı ve iyileşmeden sonra da devam edilmelidir.
Kserostomi yani ağız kuruluğu radyasyona maruz kalan hastalarda en sık görülen olumsuzluktur. Tükürük bezlerinin radyasyon sahası içinde kalması nedeniyle oluşur. Hastalar en çok yanma hissinden ve yemekleri kolay yutamadıklarından şikâyet ederler. Protezlerini kullanmakta zorluk çekerler ve ağız mukozası enfeksiyona ve travmaya bağlı ülserasyonlara daha elverişli haldedir. Eksik tükürüğün yerine su, gliserin ve yapay tükürük preparatları sıklıkla kullanılır.
Radyasyon direkt olarak diş çürüklerine neden olmaz. Ancak kserostomi, tükürüğün kalitesinin, tamponlama kapasitesinin azalması, tükürük akışındaki azalmaya bağlı olarak atıkların mekanik olarak temizlenememesi çürük oluşumunun artmasına neden olur. Radyasyon çürükleri genellikle dişlerin servikal yani diş etine yakın olan yüzeylerinden başlarlar ve ilerlerler.
Osteoradyonekroz (ORN), radyoterapinin en ciddi komplikasyonudur. Özellikle radyasyon tedavisinden hemen sonra yapılan diş çekimleri neden olmaktadır. Diş çekimleri tedaviye başlamadan en az 3-4 hafta önce yapılmalı ve tedavi öncesi tam iyileşme olduğundan, açığa çıkan kemik dokusu olmadığından emin olunmalı. Bunun haricinde alkol-sigara kullanımı, ağız hijyeninin kötü olması, yetersiz beslenme risk faktörleri arasında sayılabilir. ORN geliştiğinde, nekroz olan kemik doku alınmalı, antimikrobiyal ajanlar iyileştirmeyi hızlandırmada kullanılabilir.

Radyoterapi Öncesi Ağız ve Diş Bakımı: Diş taşı temizliği yapılarak, sert ve yumuşak artıklar uzaklaştırılmalı. Ağız hijyeni sağlanarak yumuşak dokular sağlığına kavuşturulmalı. Çürük dişlerin dolgusu ya da kanal tedavileri yapılmalı, herhangi pürüzlü ve keskin yüzeyler düzeltilmeli. Derin çürüklü, periodontal olarak sağlıklı olmayan, endodontik tedavi açısından başarısız olacağı düşünülen, durumu şüpheli olan dişler radyoterapiden en az 3 hafta önce çekilmeli.

Radyoterapi Sırasında Ağız Bakımı: Tedavi sırasında hastalar her hafta kontrol edilmeli. Ağız, soda ve tuzlu su ile sık sık gargara yapılmalı. Gingival enflamasyonu azaltmak için klorheksidinli gargaralar günde 3-4 kez kullanılmalı. Mukozanın kayganlığını sağlamak ve travmayı önlemek için yapay tükrük kullanılabilir. Trismusu önleyici egzersizler ihmal edilmemeli.
Radyoterapi Sonrasında Ağız Bakımı: Radyasyon tedavisini takip eden ilk ay içinde hastalar bir veya iki kere kontrol edilmelidir. Daha sonra 3-4 ayda bir kontrole çağırılabilirler. Amaç, radyasyon çürüklerini ve periodontal hastalıkları önlemek, ORN gelişmesinde rol oynayan risk faktörlerini azaltmak ve kserostomi gibi kronik etkileri idare etmektir. Dişler, diş taşları ve çürükler açısından kontrol edilmelidir. Diş çekimleri ve nihai protezler için 6 ay- 1 yıl beklenmelidir.

Radyoterapi sonucu hastaların yaşam kalitesini olumsuz olarak etkilenmektedir.  Hastaların ağız ve diş sağlığının korunması için diş hekimi, hasta ailesi ve hasta arasındaki uyum önem arz etmektedir.